В правительственной газете “Буряад унэн” Будажап Арсаланов 13 апреля 2016 года опубликовал статью про Уржина Гармаева, Татьяну Никитину и спектакль Эржены- Саяна Жамбаловых. В редакционной коллегии газеты значатся: И.М. Егоров, П.Л.Носков, И.В.Смоляк, Т.М. Нагуслаева (Буряад Республикын Правительство), Ц. Доржиев, В.Павлов, Б.Семенов, Ц.Батуев (Буряад Республикын Арадай Хурал), Б.Дашиев, С.Байминова. Перевод статьи следует.
АРАДАИМНАИ TYYXblH ГАШУУДАЛТАЙ НЭГЭ ХУ УД Ah АН
Автор – Будажап АРСАЛАНОВ
«УнгэрЬэн сагай Ьэбшээн» зужэгэй Буряад театрта табигдахын урда тээхэнэ найруулан табигшадынь – Эржена ба Саян Жамбаловтан энэ зужэгтвв Шэнэхээн ошожо суглуулЬан урданай буряад дуунуудые орууланхайбди гээ Ьэн. Жамбаловтанай лэданаи буряад дуунуудые суглуулха хэрэгынь тон паишаалтаи. Теэд урда сагай буряад дуунууд олонхи ушарта ехэ гунигтаи, заримдаа гашуудалтайшье байдаг гээшэл даа. Илангаяа Шэнэхээн нютагай зарим дуунуудынь уйлан, гажаран дуулаЬан дуунууд ушардаг. ТиимэЬээ «УнгэрЬэн сагай пэбшээ» харахаяа ошонгуй байбаб. Теэд энэ зужэгэй Буряад театртаа табигдаЬанай хоинохоно «МК в Бурятии» сониндо Татьяна Никитинагай энэ зужэг тухай шуумжэлэл гараба. Татьяна Никитина бэшэхэдээ, «УнгэрЬэн сагай Ьэбшээнэй» гол нюур Уржин Гармаев юм байна, энэ хун Квантун сэрэгэй жанжин байЬан, тиимэЬээ тэрэ гурэнэй гэмтэн байЬан гээшэ, энэ хун тухай зужэг театрнуу- дай тайзан дээрэ табигдаха огто ёЬогуй гэжэ тайлбарилЬан байба.
ТеатртатабигдаЬанзужэгтэ зоной анхарал хандуулдаг, Ьонирхолыень татадаг хамагай Ьайн зарлал болобол, олонхи ушарта тэрэ зужэгэй удхыень гу, али зужэг соо харуулЬан табигшадай Ьанаа бодолые ар- сан буруушаажа, сониндо бэшэЬэн шуумжэлэл болодог. Илангаяа энэ шуумжэлэлынь хориЬон тухэлтэй гу, али угышье Ьаа, хуушарЬан узэл сурталаи табсанЬаа, жэшээнь, Ста- линай уеын сурталай табсанЬаа байгаа Ьаань. ТиимэЬээ би Никитинагай шуумжэлэл уншаад, энэ зужэг Буряад театрта ошожо харабаб, сэдьхэлЬээ баясабаб.
Татьяна Никитинайгай энэ зужэг тухай зарлал тарааЬанайнь урмада тэрээндэ алдуу эндууень заажа угэхэ ёЬотойб гэжэ пананаб.
рээн дээрэйээ хэрэгынь сагааруу- лагдайан. Гэмтэн хадаа еерынгве гурэнэй хуули эбдэйэн гу, али угышье йаа, ондоо гурэндэ ошоод, тэрэ гурэнэй хуули эбдэйэн хун гэ- эшэ. гржин Гармаев Маньчжоу-го гурэнэй эрхэтэн баййан. Верынгее гурэнэй гу, али ондоо гурэндэ ошоод, хуули эбдэжэ ябайан хун бэшэ. СССР-эй сэрэгэй 1945 ондо Мань- чжоу -го улсын газар дайда руу дайн байлдаагаар нэбтэрэн орожо, Чань- чунь хото хурэхэдэнь, тэндэхи сэрэгэй йургуулиин захирагша байЬанаа плендэ абтайан, миин лэ юрын генерал. Тэрэниие СССР-эй хуули эбдэйэн гэмтэн гэжэ зэмэ тохоод, буудажа алайаниинь, И. Сталинай олон тоото ямаршье гэмэ зэмэгуй зониие хамал- ганда абажа, алажа, хюдажа баййан хуулигуй муухай ябадалнуудай нэгэ уилэ байЬан.
Энээнтэй дашарамдуулан, йануу- лая. СССР-тэ дайгаар ороод, СССР- эй сэрэгшэдые ба юрын зониие уй тумэн олоор алажа, хюдажа, зобо- ожо, туляажа ябайан немец-фашис сэрэгуудэй генералнууд плендэ аб- тахадаа, нэгэнииншье буудуулаагуй юм. Тэдэнэр барандаа тэрэ уеын арга боломжоор яйала йайн эдеэ хоо- лой, элуур энхын хангалта харууйан доро баигаад, ^айнай дуурэхэдэ, унишье болонгуи, Германи руугаа гэртээ бусаагдапан бэлэй. Даинай гэмтэд гэгдэжэ, фашис Германиин болон милитарис Япониин гансал лэ гурэнэйнь ба сэрэгэйнь эгээл дээдын орой дээрэхи ^даридагшад Уласхоорондын сэрэгэй трибуналаар шуугдэн, саазалагдаа бэлэй.
Уржин Гармаев Маньчжуурай Шэнэхээн нютагта Ьуурижапан усоен тоото булэг буряадуудайнгаа ^уда- ридагшань болоод ябажа баигаа. пургуули Ьудартай, унэн сэхэ хун хадань нютагаихидынь евйэдынгве удамаршанаар пунгайан бэлэй. Тэрэ уеын ииргэнэй дайнай хатуу жэлнуудтэ, йуулдэнь дамжан ерэйэн хамалган хашалганай хушэр хундэ сагуудта олон тоото буряадууднай зариманиинь Маньчжуриин Шэнэ- хээн руу, зариманиинь Монгол улас руу нуужэ ошоо йэн.
Зужэг соо Уржин Гармаев буряад арадайнгаа болон нютаг зонойн- гоо умэнэ унэн шударгы хун баййан гэжэ харуулагдана. Нютаг зонойнгоо гуйлтаар Уржин Гармаев тэрэ орёо шэруун, дайн дажартай байдалай уедэ бэе дээрээ айхабтар хундэ уургэ даажа аоаа. Хитадай засагай урда ха- рюусаха, японой сэрэг захиргаанай ур^а харюусаха, йуулдэнь И. Стали- наи сэрэгэй шуухын урда харюусаха уургэ. Хитад засагай уедэ буряад хуугэдтэ ном заажа, амар тэнюун ябаа, Маньчжоу-го уласаи уедэ засагай томилолтоор Квантун сэрэгэй генерал болоо. СССР-эи армиин мэдэлдэ ороходоо, буудуулха шиид- хэбэри доро ороо. Эрдэм мэдэсэтэй, туруу зэргэдэ ябайан буряад хун баийанайнгаа тулоо.
И.Сталинай хамалган хюдалгата харата муухай уйлэ хэрэгууд буряад арадта хэзээдэшье мартагдахагуй. И.Сталинай хамалган хюдалгата хуулиин ёйоор, «нармай монгол узэлтэн» гэйэн хуурмаг зэмээр эрдэм йургуулитаи, арад зонойнгоо туруу зэргэдэ ябайан хоёр мянганйаа улуу тоотой буряадууд алуулйан баина. Ямаршье зэмэгуй мянга най- ман зуунйаа улуу Буряадай лама санаартан зариманиинь буудуулжа алагдаЬан, зариманиинь хойто хи- заарай хушэр хундэ ажалай лагерь- нуудта наЬанЬаа нугшэЬэн. Гадна энээнЬээ улуу тоотои миин лэ юрын буряадууд «арадай дайсан» гэЬэн дэмы хооЬон зэмэ шалтагаанаар буудуулжа алуулЬан, зариманиинь хушэр хундэ ажалай лагерьнуудта ами наЬанЬаа хахасаЬан байна. Энэ СССР гурэн соо.
И.Сталинай зэбуун муухай хамалган хюдалган мун баЬа Монгол орондо ябуулагдаа пэн. 1937 оной августын 24-дэ «Япон Улас Монго- лые эзэмдэхэ тусэбтэй» гэЬэн шалтагаанаар Монгол орон руу Зублэлтэ Холбооной Улаан Армиин 30 мянган хун тоотой 17-дугаар арми оруулагдаба. Тэрэл удэртее монгол орон руу тэндэхи тон олон зониие алан хюдаха гэЬэн И.Сталинай тусхай да- абаритайгаар, СССР-эй НКВД-гэй наркомой нэгэдугээр орлогшо М. Фриновский болон Улаан Армиин Политуправлениин дарга П. Смирнов гэгшэд эльгээгдэбэ. Энээхэн лэ хугасаада И.Сталинай урилгаар Крымдэ амархаяа ерэЬэн Монгол Уласай Толгойлогшо, Монголой юрэнхы сайд Гэндэн Москва дуудулаа Ьэн. Ямаршье Ьэжэг турэнгуи, ‘осква ерэн гэхэдээ, НКВД-гэй алба- танда баригдан туугдажа, шорондо хаагдаа Ьэн. Энээнэй удаа хоёр Ьара болоод, тэрэ Москва хотодо НКВД- гэй албатадаар буудуулжа алуулаа. Мун лэ энэ уедэ Монголой зэбсэгтэ хусэнэй дарга Батлан Хамгаалха яа- манай сайд Дэмид Москва дуудуула- ад, замдаа ябахадаа, тумэр замай гал тэргэ соо хорлогдожо алуулаа.
Тиин Монгол Уласай хамагай дээдын засаг бариЬан эдэ хоёр хунуудэй Монгол орондо новхоер луз / оной сентяьриин ли-най орой Ьуни шуЬата муухай ябадалаа эхилээ Ьэн. М. Фриновский Улаан- Баатар ерэхэдээ, хаман хюдаха гэжэ И.Сталинай баталЬан, Монгол оро- ной улас турын ба олониитын 115 ажал ябуулагшадай нэрэнуудтэй caapha абажа ерэЬэн баигаа. Тиин тэрэ харанхы Ьуни эдэ 115 хун М. Фриновскиин болон П. Смирновой мэдэлэй сэрэгэй хунуудээр тушааг- дан баригдажа, шорондо хаагдаа юм. Тэрэнэй дараа М. Фриновский ба П. Смирнов хоёр 1937 оной намжаа Ьайхан намарай эхинэй шара наб- шын аажам тэнюун xaha соо Монголой хото, худеогеер верынгвв мэдэлэй буу зэбсэгтэ албануудайнгаа хусввр 16 наЬанЬаа еедэ наЬатай хамаг буряад эрэшуулые алажа эхилээ Ьэн. Теэд гансашье эрэшуул алуулЬан бэшэ юм.
Эхэнэрнуудшье шорондо ха- агдажа, тамалагдажа, зобоогдожс алуулЬан. Юрэнхыдев 30 мянгаг буряадууд алагдаЬан гэжэ тоотой Зарим мэдээгээр, тэдэнэй 12 мян ганиинь баргадууд, 18 мянганииш буряадууд байгаа юм гэжэ тодоруу лагдадаг. И.Сталинай Монголой бу ряадуудта асарЬан бухы хамаг зобо лон гашуудал, хара нугэлтэ хэрэгуу/ тухайдань мунев уеын арадшалЬа! Монголой элдэб олон хэблэл мэ дээсэлнуудтэ, уран зохёолнуудта туухын ШЭНЖЭЛЭЛНУУДТЭ ЭЛИ ТОДОО! бэшэгдээд байна.
ар Крымдэ амархаяа ерэЬэн Монгол Уласай Толгойлогшо, Монголой дуудай олоороо ЬуурижаЬан Монго ороной Хэнтэй ба Дорнод аймагу] дай буряадуудые буудан алагшады М. Фриновскиин гар дорохи, СССР-э НКВД-гэй албатан Крылов ба Яко] лев гэгшэд ударидажа баййан (Дэь бэрэлийн Жаргалсайхан. Мартаагу] Дурсамж. Улаанбаатар хот. 2006 он]
«УнгэрЬэн сагай Ьэбшээн» з’ жэгэй Буряад театрта табигдахад нэн туруун тэрэ унгэржэ ошоЬо хэрзэгы муухай, буряад арадта тс ехэ хохидол гашуудал, зоболон гас лан узуулЬэн уе саг хэзээдэшье дах] наа тэхэришэгуйгое^) унгэрэн ошс гэЬэн буряад арадаи этигэл найдг болоно. Гансал лэ тэрэ унгэрЬэн с гай Ьэбшээн, тэрэ уеынгее буряг арад зоной ямар хэсуу саг даба» гарапаниие бидэнэи хэзээдэш] мартангуй байхыемнай Ьан^ла; баиха. Гансал лэ тэрэ унгэрЬэн с гай Ьэбшээн хэзээ нэгэтэ буря; хун боложо турэЬэнэйнгее тул< И.Сталинда алагдаЬан олон тоо’ буряад зоноо мартангуй байхые наи Ьануулаад баиха.
Энэ зужэг харахадаа, унгэрЬ: сагайнгаа байдалые панан дурдг муное байдалтайгаа зэргэсуулг сасуулан, муное сагта ямар Ьаихг ямар жаргалантай оршон саг байнабибди гэжэ сэгнэхэ хэрэгтг «УнгэрЬэн сагай Ьэбшээн» гэЬ зужэг буряад арадайнгаа ун сэхэ хубуун оайЬан Уржин TapN евые болон муное сагайнгаа эр сулеетэ, арадшалЬан хуули засаг дэлгэруулэн ерэЬэн Орос улас турз магтан харуулпан зужэг мун.
Зужэг табигшад тэрэ сагай т орёо хушэр байдалые зужэгшэд тоглолтооршье, хеерэлдэхэ угэнд дээршье тон зубеер, гунзэгы уд: тайгаар, тобшоор, тоб байса ха] улжа шадаа. Зужэг соо оруулагдаЬ дуунуудынь тэрэ сагай орео байд тэрэ сагай хун зоной сэдьхэлэй о; дал, тэрэ сагай туухын оршолон шэруун амисхалые пайнаар ойлгу; на. Зужэг табигшад Ьанаа сэдьхэл ухаан бодолоо энэ зужэгтэ еер маягтайгаар, абьяас бэлигтэйг: найруулан дамжуулаа. Зужэгшэ,г арга бэлиг Буряад театрта ходо/ байдаг зангаараа, эрхим пайн защ байгаа гээд Ьанагдана.
